Рызыкі школьнай «ураўнілаўкі», альбо Навошта патрэбны новыя крытэрыі якасці адукацыі?

Кацярына Куксо, кандыдат пед. навук, фрылансерка

У адукацыі і ў сістэме кіраванні ею зараз часта ідзе гаворка пра тое, што зваротная сувязь – моцны інструмент для паляпшэння. Калі ты ў спакойнай атмасферы атрымліваеш інфармацыю аб сваім прагрэсе (ці нават аб яго адсутнасці), то прасцей планаваць наступныя крокі. У гэтым артыкуле – пра тое, як пабудавана зваротная сувязь для дырэктараў беларускіх школ, што з ёй не так і што можна было б зрабіць інакш.

Як пабудавана зваротная сувязь зараз

Эфектыўнасць працы школ ацэньваецца ўжо шмат год. Ёсць лісты ацэнкі адукацыйных устаноў з колькаснымі крытэрыямі па трох паказчыках: для сярэдніх школ гэта зараз якасць адукацыі, захаванне здароўя вучняў, матэрыяльна-тэхнічная база школы. Яны распрацаваныя Міністэрствам адукацыі, школы запаўняюць свае дадзеныя. Па гэтай задумцы, школы можна параўноўваць па азначаных характарыстыках. Ацэнка школ ажыццяўляецца ўжо не міністэрствам, а на мясцовым узроўні.

На мой погляд, у гэтай сістэмы два плюсы:

Па-першае, паказчыкі падабраны колькасныя, таму параўноўваць мы можам больш-менш даставерныя факты.

Па-другое, сістэма не статычна, яна крыху змяняецца. Вось для параўнання крытэрыі 2012 і 2019 (у 2019 загад пра адкрыты конкурс устаноў адукацыі, але паказчыкі тыя ж).

Напрыклад, у 2012-м году быў паказчык – бал ЦТ вышэй за сярэдні па краіне. ЗГэтая метрыка выклікала шмат абурэння. Бо дзіўна параўноўваць ЦТ гімназій і вясковых школ. Да таго ж сярэдні бал ЦТ – гэта індыкатар для вымярэнняў. У такім выпадку ўсё адно прыблізна палова школ будзе паза мяжой, бо ў аснове сярэдняе арыфметычнае для ўсіх устаноў. Так, у новым варыянце гэты паказчык ужо прыбралі. Де-юрэ, няма ў спіке і адсотка вучняў, якія нідзе не працуюць альбо не вучацца пасля 9/11 класа. Аднак дэ-факта гэта ўсё яшчэ важны паказчык ацэнкі школ.

Але хацелася б разглядзець таксама і мінусы такога падыхода:

Па-першае, шмат крытэрыяў знаходзяцца фактычна паза межамі рэальнага ўплыву з боку дырэктара ці школы. Напрыклад, матэрыяльна-тэхнічная база наўпрост залежыць ад фінансавання (колькасць кампутараў). Напрыклад, калі Белтэлекам ці А1 не плануюць весці шыракапалосны інтэрнэт у які-небудзь аграгарадок, то як ён там можа апынуцца па ініцыятыве дырэктара?

Траўматызм мне падаецца хутчэй верагоднастнай гісторыяй. У школе Х хлопчык ішоў па лесвіцы і няўдала ўпаў, а ў школе У дзяўчынка бегла, але стрымалася на нагах. На жаль, траўмы здараюцца, але ці гэта сапраўды паказчык працы школы?

Па-другое, школы часта ацэньваюцца мясцовымі ўладамі толькі з пазіцыі “лепшы/горшы”. То бок паказчыкі збіраюцца, школы рэйтынгуюцца – і…. апошніх караюць, першых хваляць. Гэта атрымліваецца ўвогуле не пра зваротную сувязь. І гэта не дае падстаў для развіцця. Школы (і ў прыватнасці кіраўнікі) адчуваюць ціск, але не атрымліваюць дапамогу. Да таго ж больш “сціскаюць” школы, якія з самага пачатку ў горшых умовах (усё тыя ж вясковыя без хуткага інтэрнета і алімпіаднікаў, а яшчэ і з кадравым голадам).

Па-трэцяе, сфармуляваныя паказчыкі і сістэма ціску спрыяюць імітацыі дзейнасці і гвалту над вучнямі. “Таааак, мы не дацягваем па паказчыках факультатываў, удзелу ў конкурсах і актыўнасці па суботах, а ну ўсіх у школу!”.

У гэтым выпадку могуць быць такія пабочныя негатыўныя эфекты:

• Факультатывы праводзяцца “абы былі”, дзяцей пасля школы яшчэ заганяюць на нецікавыя для іх факультатывы;
• Бацькі хацелі б правесці час са сваімі дзіцяці, але тым трэба ў суботу быць у школе “абы быць”, з таго часам і канфлікты і стомленасць;
• Калі ацэньваць удзел у конкурсах, якіх зараз тысячы, то гэта дадатковая не вельмі асэнсаваная нагрузка на настаўнікаў. Большасць конкурсаў – гэта не пра рэальнае развіццё, а малюнкі, вершыкі…
• Калі ў вучня нізкія балы у 9-м класе, то школе выгадна сплавіць яго ў вучылішча, а не вучыць далей. Погляд вучня? Не, не цікавіць, ёсць жа крытэрыі.

Я бы адзначыла, што ёсць школы, якія не ідуць на здзелку з д’яблам і не прымушаюць да бессэнсоўных спраў. Але калі крытэрыі замацаваны дзяржавай, то цяжка ім не адпавядаць.

Апошняе, але найбольш важнае: а што тут увогуле пра якасць адукацыі? Міністэрства хацела ацэньваць школы па ЦТ, выйшла дрэнна. Але альтэрнатыву не прыдумалі. І выйшла яшчэ горш, бо крытэрыі занадта ў стылі “ўраўнілаўкі” – аб усім і не аб чым. У выніку мясцовыя ўлады “ацэньваюць школы па нейкіх ілюзорных паказчыках, школы канцэнтруюцца на няважных рэчах, і ўсе навокал злыя і незадаволеныя адзін адным. Бацькі і вучні, яких прымушаюць да імітыцыі, удзелу дзеля удзелу. Настаўнікі пакутуюць ад празмернай нагрузкі. Кіраўнікі школ робяць кучу справаздач і атрымліваюць сваю порцыю ганьбы пры разборах палётаў.

А ці можна лепей?

Здаецца, што так. Беларусь не адзіная краіна ў свеце, у якой ёсць крытэрыі якасці адукацыі. Але ёсць лепшыя мадэлі працы са школамі, чым зараз у нас. Паспрабую прапанаваць некаторыя з рашэнняў:

1. Не ацэнка, а зваротная сувязь

Ацэньваць працу школ павінны:

• НЕ мясцовыя ўлады, якія часам не маюць адпаведная кампетэнцыі,
• НЕ з пазіцыі “дрэнна-добра”. Адным прэміі выдадзім, а другім – не.

Трэба каб гэта была больш незалежная інстытуцыя, прадстаўнікі каторай не наказваюць школы (и не раздаюць прэміі), а разам з імі шукаюць шляхі. Зараз цяжка сказаць, хто гэта можа быць. Магчыма аддзел міністэрства ці АПА, ці рэгіянальныя інстытуты якасці адукацыі, ці наогул незалежныя экспертныя групы. Але толькі з разуменнем, у чым розніца паміж ганьбой і зваротнай сувяззю.

2. Выдзяленне кластэраў школ

Давайце не будаваць ілюзій наконт таго, што ў нас усе школы аднольвавыя і што іх можна ацаніць адным інструментам. Паказчыкі якасці працы вясковай школы і абласного ліцэя – гэта ўвогуле розныя сусветы. Здаровая алімпіядная канкурэнцыя для гімназій – ну добра. Але ў больш сціплых школах не трэба давіць на настаўнікаў. Там зусім іншыя паказчыкі якасці, бо іншыя праблемы.

Крытэрыі павінны быць распрацаваны больш дакладна для розных тыпаў школ (яны звычайна называюцца кластэрамі): напрыклад, вясковыя школы з невялікаў напаўняльнасцю класаў, школы ў цяжкіх сацыяльных кантэкстах, гімназіі і ліцэі і г.д. Школы ўсё адно збіраюць статыстыку па сацыяльным кантэксце вучняў: гэтыя дадзеныя могуць быць выкарыстоўваны для пошуку і выдзялення кластэраў школ паводле іх становішча.

Гэта дапаможа вырашаць рэальныя праблемы школ, а не пытацца зрабіць рэйтынгі паводле неважных характарыстык.

3. Перагляд паказчыкаў

Калі ў нас ёсць кластэры школ і сітуацыя бяспекі для школ, можна думаць аб тым, як змяніць паказчыкі.

Тут ёсць некалькі прапаноў:

• Выключыць са спіску тое, што мала залежыць ад школы. Школа неаўтаномна ў распараджэнні сваім бюджэтам, таму забяспечаннасць школы – гэта адказнасць не школы, а мясцовых уладаў.
• Зрабіць паказчыкі больш накіраванымі на адукацыю, а не імітацыю. Калі мы не параўноўваем розныя школы і не наказваем іх, то можна абмяркоўваць вынікі ЦТ і маніторынгавых работ. Яшчэ раз адзначу: у якасці падставы для размовы і пошуку шляхоў паляпшэння, а не падставы для пакарання школы. А таксама з улікам сацыяльнага становішча сем’яў, якія навучаюць дзяцей у гэтых школах.
• Зрабіць розныя паказчыкі для розных школьных кластэраў. Не трэба вымераць адной лінейкай усе школы краіны.

Рызыкі

Аніякую прапанову нельга разглядаць як універсальнае рашэнне. У гэтай прапановы таксама ёсць значныя рызыкі. І мне хацелася б звярнуть увагу і на іх:

1. Адна з самых важных характарыстык зваротная сувязі – гэта давер паміж удзельнікамі. У існуючай жа сістэме недавер усіх да ўсіх – гэта адметная рыса беларускай адукацый. Калі маніторынг будзе праводзіць нехта з каштоўнасцямі  сістэмы, што ў нас склалася, можа быць нават горш, чым лепей.
2. Каб вызначаць крытэрыі ацэньвання школ увогуле, трэба дакладна ведаць мэты нашай адукацыі, мець канцэпцыю яе развіцця. Інакш крытэрыі будуць выпадковымі.
3. Часам канцэнтрацыя толькі на колькасных крытэрыях (у абыход якасных) можа нашкодзіць. Колькаснымі характарыстыкамі таксама можна маніпуляваць, не паляпшаючы якасць насамрэч. Для ўкаранення якасных крытэрыяў трэба яшчэ больш даверу і дыялогу: з бацькамі, з грамадствам, з настаўнікамі.
4. Кожнае вымярэнне заўсёды звязана са зборам дадзеных. Важна, каб гэта  былі толькі самыя значныя паказчыкі і каб большасць з іх не патрабавала дадатковых дзеянняў настаўнікаў.

Чаму гэта важна?

Крытэрыі ацэнкі вынікаў работы школы – гэта вельмі значны дакумент. Як ЦТ накіроўвае энергію вучняў у адпаведнае русла, так крытэрія якасці даюць напрамак развіцця школ.

Пакуль што гэта, як мне падаецца, шлях у нікуды. Ці, калі быць дакладней, шлях да імітацыі развіцця, а не реальнага росту якасці. Шлях да ўсё большага укаранення прынцыпу “я кіраўнік, ты – дурань”, бо бяздумнае рэйтынгаванне вядзе да абразы тых, хто і так у цяжкіх абставінах, а не да дапамогі.

І таму пытанне (адказы можна дадаваць у каментарах да артыкулу): якія крытэрыі вам падаюцца слушнымі для якіх тыпаў школ?